Stanisława Przybyszewska to pisarka i dramaturg, córka Stanisława Przybyszewskiego i artystki Anieli Pająkówny. Jest autorką słynnego dramatu “Sprawa Dantona”, który stał się sławny dzięki filmowi Danton z 1982 roku w reżyserii Andrzeja Wajdy. Sztuka Przybyszewskiej to historiozoficzna hipoteza, propozycja, dyskusja – pisze strona gdanskivchanka.eu. Być może jej prace zrodziły się z podobnych obserwacji i niepokojów, sprowokowanych przez rewolucyjne fantasmagorie.
Rodzina i wykształcenie
Stanisława Przybyszewska, nazwisko małżeńskie Panieńska, czasem używała pseudonimu Andrée Lynne, urodziła się 1 października 1901 roku w miejscowości Myślenice. Stanisława była dzieckiem nieślubnym, co uniemożliwiało jej matce pracę na lwowskim rynku sztuki. Stosunek Przybyszewskiego do matki swojego dziecka był typowy dla zachowań tego człowieka: pisał do niej bufoniaste listy pełne zapewnień o wielkiej miłości i przywiązaniu, jednocześnie naciągając ją na coraz to nowe, nigdy nie spłacane „pożyczki”.
Sytuacja niezamężnej kobiety z dzieckiem urodzonym poza związkiem małżeńskim nie była łatwa w ówczesnym środowisku lwowskim. Stanisława pisała później w obszernym liście do Stanisława Helsztyńskiego:
„Ostracyzm moralny we Lwowie zniszczył karierę artystki. Mojej matce trudno było wystawiać swoje obrazy, bo bez obrączki miała córkę.”
Aniela wraz z sześcioletnią córką opuściła z tego powodu Polskę. W 1909 roku osiadła na stałe w Paryżu. Dzięki wspieranym przez Francuzów studiom Stanisława znała biegle język francuski, niemiecki i angielski. Po śmierci matki w 1912 roku opiekowała się nią ciotka Helena Barlińska. W 1914 roku krewni pomogli jej uzyskać nazwisko ojca.
Pierwsze lata I wojny światowej Przybyszewska spędziła w Wiedniu, następnie w 1917 roku przeprowadziła się do Krakowa, gdzie w 1920 roku ukończyła studia na kierunku nauczycielskim. Następnie zamieszkała w Poznaniu, gdzie w tym czasie mieszkał Stanisław Przybyszewski z żoną Jadwigą Kasprowicz. W Poznaniu pisarka pracowała w Dyrekcji Poczty, a następnie w szkole, jednocześnie studiując na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Poznańskiego. Nawiązała kontakty artystyczne z kręgami czasopisma „Zdrój”, gdzie w 1922 roku zadebiutowała jako tłumaczka.
Po przeprowadzce do Warszawy w 1923 roku wyszła za mąż za Jana Panieńskiego, artystę związanego z tym czasopismem. Bliskie kontakty z działaczami Komunistycznej Partii Polski doprowadziły do oskarżeń. Została aresztowana.
Po zwolnieniu z więzienia pojechała z mężem do Gdańska, gdzie prowadził zajęcia w polskim gimnazjum. Mieszkała z nim w skrajnie prymitywnych warunkach w baraku służbowym nr 12, z którego nigdy nie wychodziła. Po śmierci męża w 1925 roku została bez środków do życia. Początkowo zarabiała na życie jako korepetytorka, ale wkrótce całkowicie oparła się na stypendiach i dotacjach z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
Twórczość
Stanisława zajmowała się twórczością literacką i malarstwem, współpracowała z Gdańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk i Sztuki. Żyła w całkowitym oderwaniu i izolacji od świata, zawierając swoje przemyślenia w obfitej korespondencji z tamtych lat. Czas spędzała z ojcem, a także z czołowymi artystami i intelektualistami tamtych czasów, m.in. Leonem Schillerem, Antonim Słonimskim, Mieczysławem Grydzewskim, Stanisławem Helsztyńskim. Twórczości literackiej poświęciła się bez reszty, mimo trudnych warunków bytowych, była szczęśliwa na swój sposób – zdruzgotana literaturą, którą czytała i tworzyła.
Publikowała artykuły i fragmenty dramatów w czasopismach: Zdrój, Wiadomości Literackie, Pologne littéraire i Pion. Swoje zainteresowania skupiła na problematyce politycznej i społecznej, ukazując w twórczości literackiej procesy historyczne oraz losy ludzi i wybitnych osobowości, które w zależności od nich tworzą historię. Od dzieciństwa fascynowała ją rewolucja francuska, zwłaszcza postać Robespierre’a.
Powszechnie uznawana za genialnie inteligentną, w okresie międzywojennym pisarka napisała cykl sztuk o rewolucji francuskiej, zawierających głęboką analizę mechanizmów rewolucji i pożerania przez nią własnych dzieci. Mechanizm rewolucji stał się przedmiotem jej wieloletnich studiów i lektur. Źródłem intelektualnych refleksji nad ideologiczną i praktyczną treścią wszystkich zbrojnych zamachów stanu. Temat ten najpełniej rozwinęła w swoich utworach dramatycznych.
W Gdańsku Przybyszewska napisała trzy sztuki. W jednoaktowej sztuce “Dziewięćdziesiąty trzeci” poruszyła temat tragedii rodzinnej spowodowanej wydarzeniami rewolucyjnymi. Pięcioaktowa “Sprawa Dantona” (fragmenty 240-stronicowego rękopisu ukazały się w 1929 roku w Wiadomościach Literackich) poświęcona była analizie walki politycznej o władzę w obozie rewolucyjnym.
Trzecia sztuka Stanisławy Przybyszewskiej, “Thermidor”, zachowała się w oryginale w języku niemieckim (na polski przełożył ją Stanisław Helsztyński). Autorka zajmuje się przedstawieniem upadku władzy dyktatorskiej jako konsekwencji niemożności dostosowania zasad politycznych do zmian społecznych.
Tematy w jej twórczości
Interesował ją przede wszystkim mechanizm przewrotów politycznych i społecznych. Większość jej sztuk podejmujących tę problematykę stanowi ambitną próbę literatury politycznej opartej na rewizji konserwatywnej historiozofii. Formalnie wykraczają one poza modę i styl epoki, stanowiąc kontynuację intelektualnego dramatu romantycznego.
W jej dorobku znajduje się kilkanaście mniej znanych opowiadań i powieści. I tak jej mikroromans “Ostatnie noce ventôse’a”, częściowo skonstruowany jako monolog wewnętrzny Robespierre’a, stał się tematycznym uzupełnieniem “Sprawy Dantona”. W swoich utworach prozatorskich Przybyszewska podkreślała problemy gospodarcze i społeczne XX wieku na tle wątków melodramatycznych, zwłaszcza subiektywną ocenę roli pieniądza i znaczenia pracy najemnej.
Jest autorką powieści “Twórczość Gerarda Gasztowta”, która jest m.in. trawestacją powieści jej ojca “Krzyk”. Jest to opowieść o artyście, który ratuje samobójczynię przed utonięciem i wkrótce dzieli z nią mieszkanie. Pisała też mikropowieści (m.in. “Wybraniec losu”) oraz opowiadania nawiązujące do modernistycznej tradycji prozy psychologicznej. Przybyszewska nie doceniała swoich młodzieńczych prób, ani opowiadań, ani powieści:
„To nie jest moja specjalność” – mówiła. „Dramat to moje królestwo.”
Bohaterowie dramatu Przybyszewskiej „Sprawa Dantona” to grupa znaczących postaci historycznych. W charakterystyce Dantona podkreśliła takie cechy jak niepohamowana ambicja, pożądanie władzy, pycha, skłonność do demagogii, pogarda wobec ludzi.
Tematykę rewolucji francuskiej w dramaturgii podejmowali także inni znani autorzy. W szczególności Georg Büchner w “Śmierci Dantona” (1835), Romain Rolland w cyklu ośmiu sztuk pt. “Teatr rewolucji” (1898-1938), a po II wojnie światowej Peter Weiss w “Męczeństwie i śmierci Jeana Paula Marata” w wykonaniu zespołu aktorskiego Azylu w Charenton pod kierunkiem Pana de Sade (1964).
Bieda i samotność
Przybyszewska chorowała od najmłodszych lat. Zmarła przedwcześnie, w wieku zaledwie 34 lat, z powodu wyniszczenia organizmu przez skrajną biedę i narkotyki. Została pochowana na cmentarzu dla bezwyznaniowej społeczności, ale jej grób został zniszczony podczas wojny w 1945 roku.
Otoczona biedą i samotnością Stanisława Przybyszewska zwiędła i wygasła jak świeca w płomieniu. A stało się to na etapie życia, kiedy to pisarz zwykle osiąga swój najlepszy okres twórczości.
Jej życie zostało przerwane w 1935 roku. Historycy nazywają to wielką szkodą, bo jedna z największych dramatopisarek okresu międzywojennego mogła dać światu znacznie więcej.
